Onlangs werd door grote meerderheid van de Tweede Kamer een motie aangenomen om een burgerberaad te organiseren over de gevolgen van vergrijzing en toekomst van de zorg. Ook tijdens de Week van de Medezeggenschap, waarin we stappen zetten naar een toekomst met Waardevolle zorg, kwam diverse keren de inzet van burgerberaden ter sprake. Zo deed minister Helder tijdens de opening van de week de uitnodiging aan cliëntenraden om deze ontwikkelingen samen met cliëntenraden tegemoet te treden. Afgelopen voorjaar publiceerden we hierover dit artikel:

Burgerparticipatie noodzakelijk voor medezeggenschap cliënten

Om de burger een grotere stem te geven in maatschappelijke onderwerpen en draagvlak te creëren worden steeds vaker burgerberaden ingeschakeld. Is een burgerberaad ook iets voor de zorg en vooral voor de democratisering van de sector? En kunnen burgerberaden de rol van de cliëntenraad overnemen?

Dit artikel door Pieter Vos (voorheen onder meer algemeen secretaris van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg en voorzitter Raad van Toezicht LOC) verscheen in de voorjaarseditie van Zorg & Zeggenschap, het tijdschrift dat LOC ieder kwartaal uitbrengt.

Inzet van burgerberaden

Al zeker vijftig jaar proberen wij de parlementaire en de gemeentelijke democratie te versterken door de burger een grotere stem te geven, hem te laten meedoen in het bestuur. De nieuwste loot aan de stam van deze ‘burgerparticipatie’ is de burgerraad, ook wel burgerberaad, -panel of -platform genoemd. Zo’n raad zagen wij bijvoorbeeld in Amsterdam (over de energietransitie), in Maastricht (over de EU), maar ook in andere landen zoals Ierland (abortus en homohuwelijk). In dit artikel gebruik ik de term ‘burgerberaad’, omdat je die het vaakst tegenkomt.

“De inzet van burgerberaden zal het draagvlak voor ingrijpende veranderingen in de zorg vergroten”

Laat ik (Pieter Vos, red) beginnen met een omschrijving. Een burgerberaad is een vorm van goed georganiseerde participatie
in plannen van een overheid door een representatieve, meestal door middel van loting geworven, groepburgers. Die groep burgers legt na een open debat op basis van diversiteit van argumenten, oplossingen voor ingewikkelde en taaie maatschappelijke problemen voor aan de opdrachtgever. Het bijzondere is dat de diversiteit in de groep moet resulteren in consensus over de oplossingen. Om dat voor elkaar te krijgen, is objectieve informatie nodig, degelijke ondersteuning, een respectvol debat op basis van argumenten en het beginsel: iedere deelnemer is evenveel waard. Belangrijk is ook dat de opdrachtgever – kabinet, parlement, gemeente – zich verplicht een tastbaar vervolg te geven aan de voorstellen van het burgerberaad, bijvoorbeeld in de vorm van
wetgeving of een bestemmingsplan.

Iets voor de zorgsector?

De komst van het burgerberaad is een goede ontwikkeling die, denk en hoop ik, een grote vlucht zal nemen in bestuurlijk Nederland. In dit artikel wil ik nagaan wat de betekenis van het burgerberaad zou kunnen zijn voor de cliëntenraad. Daaraan vooraf gaat de vraag: is het burgerberaad iets voor de zorgsector; nuttig en nodig? Een burgerberaad kan mijns inziens bij de volgende vier onderwerpen een belangrijke rol spelen in de zorgsector.

• De samenstelling van het basispakket en het betaalbaar houden van de zorg.
• De organisatie van de zorg in regio’s en in zorgnetwerken (samenwerking) en de daarmee gepaard gaande koppeling aan het lokaal bestuur, dat wil zeggen de burger van de regio. Door regionalisatie van en samenwerking in het zorgaanbod komt de tot nu toe buitenspel staande inwoner van die regio in beeld als belanghebbende als het gaat om bereikbaarheid en kwaliteit.
• Het waar mogelijk vervangen van zorg door preventie en het bevorderen van gezond gedrag. Er zijn grenzen aan de mogelijkheid van de overheid om preventie en gezond gedrag ‘voor te schrijven’. Het komt dan aan op de verantwoordelijkheid van de burger voor de eigen en andermans gezondheid en welzijn. Uiteindelijk staat of valt preventie niet met de overheid of zelfs met de zorg, maar vooral met onderling hulpbetoon, met cohesie in de wijk, met wonen en onderwijs.
• De verplaatsing van het zorgaanbod: van instelling naar thuissituatie, van tweede naar eerste lijn, van fysiek naar digitaal contact, van zorg naar wijk. Naarmate dit proces van ‘De Juiste Zorg op de Juiste Plek’ zich doorzet – en daar heeft het alle schijn van – zal zorgaanbod steeds vaker los komen te staan van een zorginstelling. Ter illustratie: het overgrote deel van de ouderen met beperkingen woont zelfstandig en niet in een zorginstelling.

Het is goed erop te wijzen dat beslissingen over deze onderwerpen soms op landelijk niveau (basispakket), soms op regionaal of gemeentelijk niveau en soms binnen zorginstellingen spelen. Het niveau bepaalt de betekenis van het burgerberaad voor de medezeggenschap van cliënten. Een beslissing over het basispakket is voor een cliëntenraad minder relevant.

Inzet burgerberaden noodzaak

Naar mijn mening is de inzet van burgerberaden bij deze onderwerpen niet alleen nuttig en mogelijk, maar ook pure noodzaak. Die inzet zal namelijk het democratisch gehalte van de zorgsector versterken en dus ook het draagvlak in de samenleving voor ingrijpende en noodzakelijk veranderingen, zoals de verplaatsing van de zorg. Maar die inzet zal tegelijkertijd grote gevolgen hebben. Voor het kwaliteitsbeleid bijvoorbeeld: de aan instelling en aanbod gekoppelde algemene kwaliteitseisen zullen aan betekenis verliezen. De zorginkoop door zorgkantoren en -verzekeraars zal meer en meer plaatsvinden op basis van de stem van de burger. In het strategisch beleid van zorginstellingen (denk aan portfolio- en locatiekeuzes) zal niet alleen de cliënt, maar
steeds vaker ook de burger moeten en willen meepraten.

Van cliëntenraad naar burgerberaad?

Uiteindelijk zal door de inzet van burgerberaden in de zorg het management en het bestuur, maar ook de
medezeggenschap van cliënten en medewerkers op de schop gaan. Daar wil ik, tot slot, nog een paar opmerkingen over maken. Zorginstellingen bewegen zich in de richting van regionale samenwerking en preventie en zij verplaatsen hun zorgaanbod naar samenleving en thuissituatie. Dit heeft enorme gevolgen voor de manier waarop wij op dit moment de zorg organiseren, bekostigen, managen en van medezeggenschap voorzien. Deze gevolgen dwingen ons bestaande wetten en spelregels,
bijvoorbeeld die op het vlak van bestuur, toezicht en medezeggenschap, anders te formuleren. De zorginstelling, zoals wij die nu kennen, en die het uitgangspunt vormt voor bestuur en medezeggenschap heeft niet meer het eeuwige leven.

En dan nog iets. Juist ook door die beweging van zorginstellingen richting regio, samenwerking, preventie en thuissituatie dient het burgerberaad zich aan als een niet alleen nuttige, maar ook noodzakelijke vorm van democratisering van de zorgsector. En dat stelt ons voor de vraag of het burgerberaad straks de rol van de cliëntenraad kan en moet overnemen. Het antwoord is: ja en nee.

”Bij steeds meer onderwerpen die nu op het bord van de cliëntenraad liggen, zal de stem van de burger doorslaggevend worden.”

Ja en nee

Nee, omdat een aantal zorginstellingen nog wel even blijft bestaan, al dan niet in een andere vorm. Zolang dergelijke
formele organisaties bestaan, is het nodig de medezeggenschap van cliënten en medewerkers bij wet te regelen
als essentieel tegenwicht voor bestuur en toezicht.

Ja, omdat bij steeds meer beslissingen die nu nog op het bord van de cliëntenraad liggen (fusie, schaalgrootte etc.)
de stem van de (regionale) burger straks vaker doorslaggevend en meer legitiem zal zijn. Je kunt dan denken aan het
vervangen van verpleeghuiszorg door een vorm van zelfstandig wonen, aan de ambulantisering van de geestelijke gezondheidszorg of aan concentratie van onderdelen van de ziekenhuiszorg. Maar ook een wijkgerichte opzet van de
eerstelijnszorg maakt de inschakeling van bugerberaden nodig.

Het geheel of gedeeltelijk vervangen van de medezeggenschap van cliënten door een vorm van burgerparticipatie
kan alleen als die laatste, net als de eerste, een min of meer permanent karakter krijgt. Nu zijn burgerberaden meestal van tijdelijke aard.

Wat is jouw reactie op dit artikel? Wil je meedenken over deze ontwikkelingen? Laat het weten via een reactie onderaan dit bericht of neem contact op met de Vraagbaak via vraagbaak@loc.nl of bel 030 – 284 3200.

Meer weten?

• Bekijk de opening van de Week van de Medezeggenschap waarin minister Conny Helder cliëntenraden uitnodigt om in gesprek te gaan over deze ontwikkelingen en goede voorbeelden te delen.
• Bekijk de motie die door een meerderheid van de Tweede Kamer werd aangenomen om een burgerberaad te organiseren over de gevolgen van vergrijzing en toekomst van de zorg.
• Meer weten over burgerberaden en burgerinitiatieven
  • Het Netwerk burgerberaad vergroot kennis over en bekendheid van burgerberaden
  • Informatie over bewonersinitiatieven vind je via LSA bewoners
  • Lees het artikel: ‘Zo laat je burgers meedenken over zorgvernieuwing‘ van de Juiste zorg op de juiste plek
  • Nederland zorgt voor elkaar
• Download het artikel Burgerparticipatie noodzakelijk voor medezeggenschap cliënten